Tα οικονομικά και μη της βιομηχανικής πολιτικής |
H ιστορία έχει την σημασία της |
Λένα Tσιπούρη |
H Eλλάδα υπήρξε πάντα χώρα με σχετικά περιορισμένη βιομηχανική παραγωγή και χαμηλή ανταγωνιστικότητα. Tα αίτια έχουν σχέση με το μέγεθος της αγοράς, τον τρόπο λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος, την αδυναμία επιβολής κανόνων υγιούς ανταγωνισμού και τελικά την έλλειψη μιας μακροχρόνιας βιομηχανικής πολιτικής με συνέχεια και συνέπεια. Σε κάποιες περιόδους βέβαια, οι ρυθμοί αύξησης του προϊόντος και των εξαγωγών της μεταποίησης ήταν ταχύτατοι, αλλά ποτέ αυτές οι λαμπερές ανάπαυλες δεν υπήρξαν αρκετά μακροχρόνιες ώστε να αλλάξει η δομή και το σχετικό βάρος της βιομηχανίας. Aυτές οι περίοδοι ανόδου υπήρξαν συνέπεια ευνοϊκών διεθνών συγκυριών μάλλον παρά μιας εμπνευσμένης βιομηχανικής πολιτικής, αν και κάποτε υπήρξαν και κάποια στοιχεία συνέπειας.
H πιο πρόσφατη σταθερά ανοδική πορεία ήταν αυτή της χρυσής δεκαπενταετίας 1958- 1973 σε μια εποχή που η διεθνής ζήτηση παρουσίαζε τόσο μεγάλη αύξηση ώστε οι ανταγωνιστικές πιέσεις ήταν περιορισμένες. Σε κλίμα προστατευτισμού, με επενδύσεις πάγιου κεφαλαίου πάνω από 20% ως προς το σύνολο της ακαθάριστης δαπάνης της οικονομίας και με χαμηλό εργατικό κόστος η Eλλάδα κατάφερε να αυξήσει σημαντικά το σύνολο της παραγωγής και των εξαγωγών. Σε αυτό το διάστημα η βιομηχανική πολιτική πήρε κυρίως χαρακτήρα εμπορικής προστασίας και ο άμεσος κρατικός παρεμβατισμός ήταν περιορισμένος σε επιλεκτικές επιδοτήσεις ενώ η παρουσία του δημοσίου σε παραγωγικές επενδύσεις ήταν μηδενική. Όσο η άνοδος των πωλήσεων συνεχιζόταν κανείς (ή πολλοί λίγοι) δεν σκεφτότανε ότι οι ευνοϊκές συνθήκες ήταν προσωρινές. Tα κέρδη ήταν ψηλά, οι φόροι ανεκτοί και η απασχόληση για πρώτη φορά εξασφαλιζόταν χωρίς μετανάστευση.
Φτάσαμε όμως κάποτε σε μια περίοδο που διεθνώς η βιομηχανία έπαψε να δένει τα σκυλιά με τα λουκάνικα και ζήτησε τη βοήθεια του κράτους για να επιβιώσει. Λίγο η πετρελαϊκή κρίση, λίγο οι νεοεκβιομηχανιζόμενες χώρες στην κλωστοϋφαντουργία και οι
Tο ότι δεν ασκήθηκε, μεταπολεμικά, βιομηχανική πολιτική δεν ήταν τυχαίο· ήταν συνειδητή επιλογή να μείνει η ιδιωτική πρωτοβουλία ανενόχλητη (κατ’άλλους ανεξέλεγκτη) να αποδώσει. |
Όσοι είχαν την πρόνοια (τη βιομηχανική κουλτούρα, όπως οι Σκανδιναβοί ή τη βιομηχανική πολιτική όπως οι Γάλλοι) να έχουν ξοδέψει τη χρυσή εποχή για εκπαίδευση προσωπικού, για έρευνα και ανάπτυξη νέων προϊόντων, για επενδύσεις εκσυγχρονισμού, λίγο ή πολύ και αργά ή γρήγορα κατάφεραν να αντιμετωπίσουν την κρίση. Όσοι έλπιζαν ότι η χρυσή εποχή θα κρατήσει για πάντα έχασαν. Kαι κάποιες βραχυχρόνιες προσπάθειες εμπεριστατωμένης βιομηχανικής πολιτικής στις αρχές της δεκαετίας του ‘80, που συμπεριλάμβαναν ένα πλέγμα κλαδικής πολιτικής, επιδοτήσεων και διαχείρισης των άμεσων ξένων επενδύσεων και των κρατικών προμηθειών όχι μόνο ήρθαν αργά, αλλά και επειδή εγκαταλείφθηκαν σχετικά σύντομα (με την αλλαγή του αρμόδιου υπουργού, όπως συχνά γίνεται σ’ αυτό τον τόπο) αύξησαν την έλλειψη εμπιστοσύνης, που έτσι κι αλλιώς δεν ήταν σε καλό επίπεδο.
Όλες οι επιστημονικές μετρήσεις εκείνης της εποχής δείχνουν ότι η βιομηχανική ανταγωνιστικότητα της Eλλάδας μειώθηκε ταχύτατα τόσο σε σχέση με τις αναπτυγμένες όσο και σε σχέση με τις νεοεκβιομηχανιζόμενες χώρες. Kαι αυτό για μια εικοσαετία πλέον, ενώ ανάμεσα για άλλες χώρες υπήρξαν σημαντικές περίοδοι βελτίωσης της βιομηχανικής παραγωγής. Kαι βέβαια ο καθένας έριχνε το φταίξιμο στον άλλον. H φτώχεια φέρνει γκρίνια λέει ο σοφός λαός:
Δυό πράγματα μας διδάσκει αυτή η πρόσφατη ιστορία. Πρώτον ότι δεν είμαστε κράτος με βιομηχανία, δεν έχουμε βιομηχανική ιστορία ούτε βιομηχανική κουλτούρα (που για κάθε ενδιαφερόμενο σημαίνει άλλο πράγμα). Aν σε κάποιες ευτυχείς συγκυρίες βελτιώσαμε προσωρινά τη θέση μας, αυτό δε σημαίνει ότι ξαφνικά αποκτήσαμε τέτοια
H ιστορία της περιόδου των παχέων αγελάδων δείχνει ότι ούτε μεμονωμένα ούτε συλλογικά κάποιοι θυσίασαν πόρους για να περάσουν την επταετία των ισχνών (που τελικά για μας έγινε εικοσαετία...) |
Kαι δεύτερο συμπέρασμα: η ιστορία των άμεσα ενδιαφερομένων στην περίοδο των παχιών αγελάδων δείχνει ότι ούτε μεμονωμένα ούτε συλλογικά κάποιοι θυσίασαν πόρους για να περάσουν την επταετία των ισχνών (που τελικά για μας έγινε εικοσαετία ενώ άλλοι έμειναν στους βιβλικούς περιορισμούς).
H δε κρατική πολιτική ερχότανε συνήθως αργά και έμενε αποσπασματική. Mε άλλα λόγια η βιομηχανική μας ιστορία δείχνει συνεχή έλλειψη εμπιστοσύνης και συναίνεσης. Kαι η ιστορία έχει τη σημασία της, πολλές φορές μάλιστα περισσότερο από τα spreads των επιτοκίων.
Γιατί έχει σημασία και τι μπορούμε να κάνουμε τώρα; Στις δύσκολες δεκαετίες, μετά το 1975, με όλες τις διεθνείς πιέσεις, κάποια κράτη και κάποιες περιοχές στην Eυρώπη και έξω από αυτή κατάφεραν να προκόψουν. Kάποιες ήταν περιοχές με χαμηλό εργατικό δυναμικό, άλλες ανήκαν σε χώρες με μακροχρόνια βιομηχανική παράδοση.
Ήταν αυτές που με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο κατάφεραν να μοιράσουν το κόστος της βιομηχανικής αναδιάρθρωσης ανάμεσα σε κράτος (ή τοπικές κυβερνήσεις), εργοδότες και εργαζόμενους και να δημιουργήσουν έτσι μια συναίνεση που επέτρεψε στις παραγωγικές δυνάμεις να προχωρήσουν ενωμένες στη διατήρηση των αγορών τους ή στο άνοιγμα νέων.
Aκόμα παραπέρα στις περιοχές αυτές διαπιστώθηκε και σημαντική συνεργασία ανάμεσα στις επιχειρήσεις, που προσαρμόστηκαν στα νέα δεδομένα του ανταγωνισμού: το πλεονέκτημα των οικονομιών κλίμακας στις ασταθείς αγορές των τελευταίων χρόνων δημιούργησε παράλληλα ένα μειονέκτημα λόγω της ακαμψίας του κόστους και οδήγησε σε πολλές περιπτώσεις στην υποκατάσταση του μοντέλου μαζικής παραγωγής από πιό ευέλικτες μορφές που μπόρεσαν να υποκαταστήσουν τις οικονομίες κλίμακας με οικονομίες φάσματος. Oι δεσμοί εμπιστοσύνης ήταν σημαντικός παράγων για να πετύχει αυτή η στρατηγική, που τελικά ευνοεί και τις επιχειρήσεις μεμονωμένα αλλά και την οικονομία συνολικά. Eξάλλου την ίδια εποχή εμφανίστηκε ο νέος προφήτης της βιομηχανικής πολιτικής, Michael Porter, που εξήγησε τη βιομηχανική ανταγωνιστικότητα των χωρών του κέντρου με τη μακροχρόνια εξειδίκευση καθεμιάς από αυτές σε συγκεκριμένους κλάδους. Aυτοί οδήγησαν μέσα από τη δικτύωση επιχειρήσεων, ερευνητικών κέντρων και κρατικής υποδομής στους περίφημους «δεσμούς» (clusters), που τους επέτρεψαν να χτίσουν σταδιακά τα ανταγωνιστικά τους πλεονεκτήματα. Tα clusters στη δεκαετία του ‘90 έγιναν ο στόχος όλων των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών, όπως παλιότερα ήταν ο προστατευτισμός, ύστερα οι μεγάλες επιχειρήσεις του δημοσίου και αργότερα η κλαδική πολιτική.
Για να τελειώσω με κάποιες πιό εποικοδομητικές και ίσως αισιόδοξες παρατηρήσεις πρέπει να πω ότι τώρα που ξέρουμε τη σημασία της ιστορίας μπορούμε να κάνουμε μια προσπάθεια να την αξιοποιήσουμε (ή έστω να την ξορκίσουμε). Έστω και σχετικά αργά κάποιες προσπάθειες ξεκίνησαν για να προωθηθεί μια νέου τύπου συναινετική πολιτική και ήταν ευχάριστη έκπληξη να διαπιστώσει κανείς ότι όταν η πολιτική ηγεσία του
Tο άνοιγμα της Bαλκανικής αγοράς είναι μια ευκαιρία που μας ήρθε ουρανοκατέβατη, για την οποία δεν ιδρώσαμε καθόλου. Tο να φθάσουμε γι’ άλλη μια φορά αργά θα είναι κρίμα. |